ТХОСТ

Хæстонты бардуаг, ирон адæмы тыхгæнджытæй, знæгтæй хъахъхъæнæг бардуаг. Уымæ гæсгæ, фылдæр ауды хæстонтыл, у зын сахаты сæ фæдисон, се 'ххуысгæнæг. Фынджы хистæр ын æртæ чъирийæ йæ ном аргæйæ фæзæгъы: «Тхосты дзуар, табу дæхицæн! Нæ бæстыл сабырдзинад рауадз, нæ кæстæртæ зындзинадмæ макуы бахауæнт! Тыхгæнæгæй сæ бахиз! Схæцын сæ-иу куы бахъæуа, уæд та сын тыхгæнæг тых ма арæд!» Йæ кувæндæттæ сты Куырттаты комы Цымытийы хъæуы цæгатварс, Уæлладжыры комы Уыналы сæрмæ сæ раздæры цæрæн бынат — Хъæздоны æмæ æндæр рæтты.

Тхост у Уациллайы æххуысгæнæг дæр. Уымæ гæсгæ ма йæ хуыдтой æрвдзæвды бардуаг дæр. Фæлæ фылдæр йæ арм хæстонтыл, нæлгоймæгтыл, райгуырæн уæзæг хъахъхъæнджытыл кæй дары, уый бæрæг у, Цымытийы йын йæ бон уалдзæджы куыд бæрæг кодтой, уымæй. Кувæндоны фысымтæ уыдысты Цымыти æмæ Къадат, фæлæ йæм куывды цыдысты комбæстæйы æндæр хъæутæй дæр. Бæрæгбон хицæн кодта иу миниуæгæй. Уыцы бонмæ-иу фондз азы цы лæппутыл сæххæст, уыдоны фæлыстой ирон уæлæдарæсы: цъухъа, куырæт, уæлдзарм худ, хæдбын цырыхъытæ, сæйрагдæр та – йæ астæуыл æвзагджын роныл — хъама, йæ уæхскыл — æрдын æмæ фатдон. Лæппуты æхсæн-иу расидтысты фатæй милмæ æхсыны ерыс. Уыцы хуызы сæ цыма цæттæ кодтой хæстон, Райгуырæн бæстæ хъахъхъæнæг суæвынмæ. Нæлгоймаджы фарн сыл æфтыдтой, æмæ-иу афтæмæй хæдзары нæлгоймæгты «номхыгъдмæ» хаст æрцыдысты. Уый размæ-иу чызгæй, лæппуйæ иумæ хъомыл кодтой сæ дзыццатæ æмæ нанаты, сæ хистæр хоты цæстдардæй. Ныр сын-иу бар уыд гыццыл цыдæр хуызы нæлгоймæгты хъуыддæгты балæууынæн, цумайы лæппу уæвынæн.

Тхосты бæрæгбоны ацы æгъдау хуындис «Цоггаг». Лæппутæн-иу цъæх нæууыл æмдымбылæй равæрдтой хæцæнгæрзтæ, нæлгоймаджы куыстыты гæрзтæ, фæстагмæ ма æвæрын райдыдтой кърандас, ручкæ æмæ чиныг дæр. Æмдымбылæджы астæу-иу лæппуты радыгай æрæвæрдтой, æмæ дзы фыццагдæр чи цы дзаума систаид, уымæ гæсгæ йын бæрæг кодтой йæ фидæны дæсныйад. Зæгъынц, Хъулаты Хъуыбады, дам, дзы ручкæ систа, æмæ дзы Цæгат Ирыстоны фыццаг разамонæг рауад.

Хъæздоны Тхосты бæрæгбон вæййы Куадзæны æртыццæджы æмæ цыппæрæмы. Куывддоны йæм цæуынц Уынал æмæ хæстæг хъæутæ. Ам йæ фæдонтæ сты Æнтуттаты фондз мыггаджы: Уырымтæ, Кæсæбитæ, Созæтæ, Пагæтæ æмæ Тотыккатæ. Хус рæстæджытæ-иу куы ахаста æмæ-иу Уацилламæ скувынæй куы нæ рауарыд, уæд Уыналы цæрджытæ Тхосты номыл æргæвстой урс уæрыкк.

Тхост фæдисон бардуаг у. Раздæр, дам, адæммæ æргом цыдис. «Фæдис, Тхост, дæ сæр нæ бахъуыдис!» — зæгъгæ-иу, исчи куы ныхъхъæр кодта, уæд-иу уайтагъд Тхост æххуысмæ фæзынд цъæх бæхыл, урс цухъайы. Фæлæ, дам, иухатт Хъæздоны дыууæ лæппуйы фос хызтой.

— Дзурынц, Тхост, дам, фæдисы хъæрмæ рацæуы. Цымæ уый æцæг у? — фæрсы иу лæппу иннæйы.

— Æцæг у, уæдæ цы у. Ау, уый нæма зоныс? — зæгъы йын дыккаг лæппу.

— Мæн фæнды йæ фенын, — зæгъы та фыццаг лæппу.

— Куыд æй фендзынæ, уый йæхи дæумæ нæ равдисдзæн, — дзуры йæм дыккаг лæппу.

— Цыфæнды уа, уæддæр æй хъуамæ фенон! — зæгъы та фыццаг.

— Цы хуызы йæ фендзынæ, кæд уымæн гæнæн нæй, уæд?

— Куыд нæ йын ис гæнæн? Фæдисы хъæрмæ рацæуы, — нæ дзурынц? Гъемæ æз дæр ныртæккæ «Фæдис!» ныхъхъæр кæндзынæн, æмæ кæд раст дзурынц, уæд ам балæудзæн.

Куыд загъта, афтæ бакодта. Æртæ хатты йæ хъæлæсы дзаг ныхъхъæр кодта: «Фæдис!» Уайтагъд сæ размæ цъæх бæхыл æрбаскъæрдта иу барæг — йæ сæр æрдæгдаст, йæ уæлæ урс пæлæз.

— Гъей, лæппу, фæдисон кæдæм агурынц? — фæрсы барæг. Лæппу бахудт æмæ афтæ зæгъы:

— Кæдæм дæ фæнды, уырдæм! Мæн дæ фенын фæндыд, æмæ уымæн ныхъхъæр кодтон: «Фæдис».

— А-гъа, уæдæ мæ сæр хъазинаг фæци? — загъта Тхост. — Абонæй фæстæмæ мæнæн æргом рацæуæн нал ис, ды та, лæппу, дæ фосимæ цавддуртæ фестут!

Афтæ загъта Тхост, æмæ йæ уæдæй фæстæмæ ничиуал федта — нал цыд фæдисы. Лæппу æд дзуг цавддур фестад. Уыцы хуызæнæй лæууынц ныр дæр ма Хъæздоны. Тхосты цæрæнуат дæр дур фестад: къæдзæхмæ куы скæсай, уæд дзы зыны дурын хæдзары хуызæн. Ныр дæр ма бæрæг дарынц йæ дуары дур тарвæзтæ. (Таурæгъ уынайлаг Мæхæмæты ныхæстæй уырыссагау ныффыста Санаты Дзантемыр 1869 азы. Ирон æвзагмæ йæ ратæлмац кодта Джыккайты Шамил).

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ